«رسانه‌ها اگر نتوانند تعیین کنند چگونه فکر کنید، قطعا می‌توانند تعیین کنند به چه فکر کنید.» این جمله، چکیده‌ی یکی از مهم‌ترین نظریه‌های رسانه‌ای است به نام «برجسته‌سازی» (Agenda Setting). بر اساس این نظریه، رسانه‌ها با ضریب دادن به برخی اخبار، تعیین می‌کنند برای مردم کدام موضوعات مهم‌تر به‌نظر برسند. در واقع رسانه‌ها، آئينه نیستند که تمام واقعیت‌های جامعه را به یک اندازه منعکس کنند؛ بلکه نورافکن‌هایی قوی ‌‌‌هستند که بیشتر بر روی موضوعات خاصی ‌‌‌می‌تابند.

تا همین جای کار، رسانه‌ها می‌توانند بسیاری از حقایق را با ضریب‌دادن‌های متفاوت به حاشیه ببرند یا از چشم مردم پنهان کنند؛ اما ماجرا وقتی بدتر می‌شود که برای برجسته‌کردن یک موضوع، از اخبار دروغ استفاده شود. یعنی یک #خبر_دروغ آنقدر توسط رسانه‌ها مورد تمرکز قرار بگیرد که برای افکار عمومی به یک اولویت تبدیل شود!

برای بررسی دامنه‌ی گسترش این پدیده، دو استاد دانشگاه‌های بوستون و کلرادو یک تحقیق مفصل انجام دادند؛ آن‌ها محتوای رسانه‌های آنلاین -اعم از وبسایت‌ها و #شبکه‌های_اجتماعی – را در قالب کلان‌داده (بیگ دیتا) در فاصله ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۶ مورد بررسی قرار دادند و بررسی کردند اخبار جعلی چقدر در اولویت‌سازی موضوعات در سطح دنیا مؤثر بوده است؟ نتیجه، حیرت‌انگیز بود؛ اخبار جعلی در طی این دو سال توانسته بودند مسائل کلیدی و اولویت‌های افکار عمومی در سه حوزه‌ی روابط بین‌الملل، اقتصاد و مذهب را تعیین کنند. یعنی توانسته بودند حواس مردم دنیا را از موضوعات مهم پرت کنند و ذهن آن‌ها را معطوف به موضوعاتی کنند که یا اتفاق نیفتاده‌اند یا درباره‌ی آن‌ها دروغ‌های بزرگی گفته شده است.

این تحقیق یک نتیجه‌ی مهم دیگر هم داشت؛ از بین رسانه‌های آنلاین، در فرایند اولویت‌سازی به‌واسطه‌ی اخبار جعلی، بیشترین تأثیرپذیری را شبکه‌های اجتماعی داشتند. یعنی اگر یک خبر جعلی منتشر شود، با ضریب و قدرت بیشتری در شبکه‌های اجتماعی دست‌به دست شده و تبدیل به اولویت ذهنی عموم مردم می‌شده است.

این تحقیق در کنار پژوهش‌های دیگر باعث شد کشورهای پیشرفته به ویژه کشورهای صاحب پلتفرم‌های اجتماعی یک حرکت جدی را برای کنترل اخبار جعلی به‌ویژه در شبکه‌های اجتماعی شروع کنند؛ از ایجاد بخش‌های جدی صحت‌سنجی (Fact Checking) تا تغییراتی فنی در شبکه‌های اجتماعی برای حذف اخبار جعلی و جلوگیری از انتشار آن‌ها. مثلا در انتخابات آمریکا یا ایام کرونا، توئیتر شروع به برچسب‌گذاری اخبار جعلی کرد.

همه‌ی این اقدامات البته فقط برای شهروندان غربی انجام شد! برای کشورهای دیگر، مخصوصا جوامعی که قصد مدیریتش را داشتند، نه‌تنها کاری برای محدودسازی اخبار جعلی اتفاق نیفتاد، بلکه از این دست اخبار برای اولویت‌سازی ذهنی برای مردم این جوامع نهایت استفاده شده است.

  سیده راضیه حسینی